GS2 अभ्यासक्रम: केंद्र आणि राज्य सरकारांकडून समाजातील दुर्बल घटकांसाठी चालवल्या जाणाऱ्या कल्याणकारी योजना आणि त्यांची कामगिरी.
परिचय
भारतात सुमारे 10.45 कोटी अनुसूचित जमातींची (ST) लोकसंख्या असून, ती एकूण लोकसंख्येच्या 8.6% आहे. सरकारने या समुदायांच्या सामाजिक-आर्थिक विकासासाठी विविध उपक्रम हाती घेतले आहेत. यामध्ये पुढील गोष्टींवर लक्ष केंद्रीत करण्यात आले आहे:
सन 2025-26 साठी आदिवासी कल्याणार्थ ₹14925.81 कोटींच्या बजेटमध्ये मागील वर्षाच्या तुलनेत 45.79% वाढ झाली आहे, ज्यातून सरकारचे आदिवासी कल्याणावरील प्राधान्य स्पष्ट होते. यामध्ये खालील बाबींवर सातत्यपूर्ण लक्ष दिले जात आहे जसे की, आर्थिक समृद्धी, सामाजिक विकास आणि आरोग्य सेवा
सरकारने वन धन योजना, ट्राईब्स इंडिया आणि आदि महोत्सव यांसारखे उपक्रम राबवले आहेत.
वन धन योजना
वन धन योजना ही गौण वन उत्पादनांच्या (Minor Forest Produce-MFP) विपणन यंत्रणेअंतर्गत प्रमुख योजना आहे. ट्रायफेड (आदिवासी सहकारी विपणन विकास महासंघ लिमिटेड) मार्फत अंमलबजावणी होत असून, आदिवासी बहुल जिल्ह्यांत वन धन विकास केंद्रे (VDVKCs) उभारण्यात आली आहेत.
वन धन विकास केंद्रे खालील सुविधा देतात:
प्रत्येक क्लस्टरसाठी ₹15 लाखांची तरतूद असून, यातून थेट स्वयं बचत गट (SHGs) आणि आदिवासी उद्योजकांना लाभ होतो.
वन धन योजनेचा परिणाम: या योजनेमुळे आजवर 11.83 लाखांहून अधिक आदिवासी लाभार्थी झाले आहेत. योजनेचे फायदे:
ट्राईब्स इंडिया: आदिवासी उत्पादनांना राष्ट्रीय आणि जागतिक बाजारपेठेपर्यंत जोडणे
आदिवासी उद्योजकतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी ट्रायफेडने ट्राईब्स इंडिया हा उपक्रम सुरू केला, ज्याद्वारे आदिवासी कारागिरांची उत्पादने राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांशी जोडली जातात. 1999 साली नवी दिल्ली येथे एका रिटेल आउटलेटसह सुरू झालेली ट्राईब्स इंडिया आज देशभरात 117 आउटलेट्सपर्यंत पोहोचली आहे.
ट्राईब्स इंडियाचा परिणाम:
ट्रायफेडने आदिवासी उत्पादनांना व्यासपीठ पुरवून आदिवासी समुदायांना मुख्य प्रवाहात आणण्याचे कार्य केले आहे.
सामरिक भागीदारी: सहयोगातून सबलीकरण
नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ फॅशन टेक्नॉलॉजी (NIFT) आणि हिमाचल प्रदेश फलोत्पादन विपणन आणि प्रक्रिया महामंडळ (HPMC) सोबत भागीदारीतून:
मीशो, भारतीय पाककला संघटना महासंघ (IFCA) आणि महात्मा गांधी ग्रामीण औद्योगिकीकरण संस्था (MGIRI):
आदि महोत्सव: आदिवासी संस्कृती व हस्तकलेचा उत्सव
आदि महोत्सव हा ट्रायफेडचा एक प्रमुख उपक्रम असून भारताच्या आदिवासी समुदायांचा सांस्कृतिक वारसा साजरा केला जातो.
आदि महोत्सवाचे महत्त्व:
निष्कर्ष: स्वयंपूर्ण आदिवासी अर्थव्यवस्थेकडे वाटचाल
वन धन योजना, ट्राईब्स इंडिया आणि आदि महोत्सव यांसारखे ट्रायफेडचे उपक्रम आदिवासी अर्थव्यवस्थेला स्वयंपूर्ण बनवण्यास आणि सांस्कृतिक ओळख जपत त्यांना मुख्य प्रवाहात आणण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत.
प्रश्न: आदिवासी समाजाची सामाजिक-आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी केंद्र सरकारने काय उपाययोजना केल्या आहेत? त्यांच्या परिणामाचे मूल्यमापन करा. (150 शब्द, 10 गुण)
